Małopolska: Szlak architektury drewnianej

Turyści odwiedzający Małopolskę najczęściej udają się do Krakowa, o którego wartościach i atrakcjach nie trzeba nikogo przekonywać. Bardziej na południe leży „egzotyczne” Podhale ze swoimi specjałami kulinarnymi, barwną gwarą, malowniczą architekturą i kulturą ludową. Ale te dwa punkty na mapie to nie wszystko, co Małopolska może zaoferować miłośnikom turystyki. Małopolska to jeden z najatrakcyjniejszych polskich regionów, mający niezwykle bogaty krajobraz kulturowy, który kształtował się przez stulecia poprzez współistnienie na tym terenie różnorodności etnograficznej, etnicznej i wyznaniowej.

To obszar o unikalnej kulturze duchowej i materialnej, którego mieszkańcy stworzyli fascynującą mozaikę kulturową. Krakowiacy, Górale, Lachy, Łemkowie oraz mniejszości narodowe Żydzi, Romowie, osadnicy niemieccy, a także oddziaływanie kultur słowackiej i węgierskiej wywarły wpływ na kształtowanie się tożsamości regionu, widoczny do dziś w zwyczajach, obrzędach, a przede wszystkim w architekturze.

Współcześnie drewniane budownictwo w Małopolsce doczekało się rehabilitacji oraz specjalnej ochrony. Najcenniejsze zabytki przenoszone są do skansenów, które prezentują dziedzictwo poszczególnych grup etnograficznych i nieprzypadkowo najwięcej muzeów na wolnym powietrzu znajduje się właśnie w województwie małopolskim. Część obiektów chroniona jest in situ (dosł. w miejscu, w którym się znajduje), stając się oddziałami małopolskich muzeów. Najbardziej unikatowe zabytki – kościoły drewniane południowej Małopolski w Binarowej, Bliznem, Dębnie, Sękowej, Haczowie, Lipnicy Murowanej – zostały wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO.

W Małopolsce spotykamy niezwykłe bogactwo tradycji budownictwa drewnianego, które stało się atrakcją turystyczną i elementem rozpoznawalności regionu. Na tym terenie drewno było najpopularniejszym materiałem budowlanym ze względu na swoje właściwości, dostępność i łatwość obróbki. Drewniane budynki były ciepłe (szpary pomiędzy belkami uszczelniano mchem i gliną) i można je było wybudować stosunkowo łatwo i tanio. Mankamentem tego materiału była łatwopalność oraz nietrwałość – drewno pozbawione odpowiedniej konserwacji szybko niszczało. Większość budynków, zarówno sakralnych, jak i świeckich, była wznoszona w konstrukcji zrębowej, gdzie do łączenia elementów nie używano gwoździ, zatem poszczególne części musiały być idealnie dopasowane. Dachy kryto strzechą lub gontem, a wiele elementów wyposażenia oraz detali architektonicznych było zdobionych ornamentami o bogatej symbolice.

Odmienne tradycje grup etnograficznych mieszkających w Małopolsce, a także uwarunkowania środowiska naturalnego i zróżnicowane typy gospodarki spowodowały wykształcenie się różnorodnych form i funkcji budownictwa drewnianego. Do dziś zachowało się wiele świadczących o tym przykładów: chłopskie chałupy i gospodarstwa (obory, stodoły, stajnie, ule), całe zespoły zabudowy wiejskiej czy małomiasteczkowej. Dwory i dworki szlacheckie będące siedzibami rodowymi wielu znakomitych małopolskich rodzin, ozdobione gankiem oraz drewnianymi kolumnami. Dziewiętnastowieczne wille, często pełniące funkcję pensjonatów, zbudowane w stylu witkiewiczowskim w Zakopanem, oraz zabudowa małopolskich uzdrowisk – Krynicy, Muszyny czy Szczawnicy, wzorowana na architekturze uzdrowisk alpejskich. Oprócz budynków mieszkalnych interesującymi zabytkami są drewniane karczmy – przystanki w podróży, spichlerze, szałasy pasterskie oraz zabytki techniki: młyny, tartaki, folusze. Integralnym elementem krajobrazu kulturowego Małopolski są drewniane świątynie różnych wyznań – gotyckie kościoły czy greckokatolickie lub prawosławne cerkwie z baniastymi kopułami w Beskidzie Sądeckim i Niskim. W wielu miejscach można jeszcze spotkać drewniane dzwonnice, malownicze kapliczki, figury świętych czy przydrożne krzyże.

Odmienność etniczna i kulturowa ludności zamieszkującej Małopolskę przejawiała się także w wielowyznaniowości tego regionu. Charakterystycznym elementem krajobrazu są drewniane kościoły, a im dalej na wschód także cerkwie. Były one lokalizowane na wzniesieniach, pośród drzew, które chroniły budynki przed deszczem i pełniły rolę piorunochronu.

Najstarsze zachowane do dziś świątynie rzymskokatolickie powstały jeszcze w XV wieku i charakteryzują się strzelistymi, spadzistymi dachami i wysmukłą sylwetką. Malownicze kościółki o konstrukcji zrębowej, kryte gontem są zawsze orientowane – prezbiterium skierowane jest ku wschodowi. Świątynie budowane od XV do XVII wieku noszą ślady stylu gotyckiego i późnogotyckiego, kościoły z XVIII wieku swoją bryłą nawiązują do baroku. Jednym z przykładów tego typu, jest kościół pw. św. Piotra i Pawła z Łososiny Dolnej, zbudowany w 1739 roku, od 2004 roku znajdujący się w Sądeckim Parku Etnograficznym. Budynek nakryty jest dwukalenicowym dachem (osobnym nad nawą i nad prezbiterium). Widocznym z daleka elementem świątyni jest wieża nakryta baniastym hełmem, pełniąca funkcję dzwonnicy.

Równie charakterystycznym elementem krajobrazu wschodniej Małopolski były drewniane cerkwie, użytkowane głównie przez ludność łemkowską modlącą się w obrządku greckokatolickim lub prawosławnym. Te obiekty sakralne powstawały na styku kultur: łacińskiej i wschodniej, stąd też wiele charakterystycznych elementów powtarza się w bryle architektonicznej obu typów świątyń. Są one również orientowane i składają się z trzech części: babińca (zlokalizowanego pod wieżą – dzwonnicą), kwadratowej nawy oraz prezbiterium. Z pewnością warto zobaczyć cerkiew greckokatolicką pw. św. Kosmy i Damiana w Bartnem, zbudowaną w 1842 roku i doskonale komponuje się z krajobrazem i przyrodą Beskidu Niskiego. Świątynia reprezentuje typ zachodniołemkowski – w środku podzielona jest na trzy części, a zabytkowy, barokowy ikonostas, oddziela nawę od prezbiterium. Obecnie jest to filia Muzeum Dwory Karwacjanów i Gładyszów w Gorlicach, które biorą udział w tegorocznych Małopolskich Dniach Dziedzictwa Kulturowego.

Innym wyjątkowym obiektem, także uczestniczącym w tym wydarzeniu, jest ewangelicki zbór drewniany, zbudowany w Stadłach w 1784 roku, a obecnie znajdujący się na terenie Sądeckiego Parku Etnograficznego. Jego fundatorami byli osadnicy niemieccy, którzy przybyli na tereny Beskidu Sądeckiego w XVIII wieku w ramach tzw. kolonizacji józefińskiej. Po drugiej wojnie światowej nieużytkowany zbór został przeniesiony do miejscowości Świniarsko, gdzie do końca XX wieku funkcjonował jako kościół rzymskokatolicki. W 2003 roku został przeniesiony do skansenu i odzyskał pierwotny kształt. Wewnątrz świątyni można podziwiać charakterystyczne dla tego typu budowli empory, czyli dodatkowe kondygnacje o charakterze antresoli.

Te i inne obiekty drewniane to prawdziwe atrakcje turystyczne regionu, do których warto się udać, by podziwiać proporcje budynków, artyzm i kunszt mistrzów ciesielskich. Wiele z nich pełni dzisiaj funkcje pensjonatów, restauracji, prywatnych muzeów, co przyczynia się do ochrony poszczególnych obiektów i sprzyja tworzeniu współczesnych funkcji tych zabytków. Zachętą do zwiedzania tych miejsc są organizowane w nich lub w związku z nimi wydarzenia kulturalne i przedsięwzięcia, które ożywiają kulturowe dziedzictwo i przedstawiają je we współczesnym kontekście. Poza chęcią obejrzenia zabytku, interesująca jest także możliwość poznania lokalnych tradycji i wynikająca zeń okazja do podziwiania unikatowych wyrobów rękodzieła czy posmakowania specjałów kulinarnych.

Jednym z takich wydarzeń pozwalających na osobiste spotkanie z najpiękniejszymi i najciekawszymi miejscami Małopolski są Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego. Tegoroczna, czternasta edycja jest poświęcona właśnie zabytkom architektury drewnianej, między innymi tym, o których była mowa. Podczas majowych weekendów (19–20 i 26–27 maja 2012) będzie można zwiedzić drewniane dwory, chałupy, zabytki techniki, obiekty sakralne różnych wyznań oraz obiekty związane z tradycyjnym rzemiosłem. Zgodnie z coroczną tradycją w każdym z miejsc na uczestników będą czekać eksperci i pasjonaci, którzy oprowadzą po zabytkach, dzieląc się fachową wiedzą i ciekawostkami.

Tekst: Karolina Fidyk, Małopolski Instytut Kultury